शंकर खनाल
बिभिन्न ऋतु अनुसार प्रकृतिबाट मानिसले त्यहि अनुसारको फलको आश गरेको हुन्छ । भनौ ऋतु अनुसारको मौसम भोग्दै आएका हामी मानवहरु अहिले प्रकृतिको बेमौसमी मारमा छौ । भनौ प्रकृतिले उल्टो–उल्टो बाटो लग्दै गएको भनव मान्छेमा गराएको छ । जसका कारण प्राकृतिक प्रकोप, बिपत्तीको शिकार मान्छेले भोगि रहेको देख्ने मात्र हैन, रोग ब्याधिले गर्दा मान्छेको आयु नै आधा घटेको छ ।

अर्थात पहिले रोगको शिकार कमै हुने गरेको मानव समुदाय अहिले जति बचिन्छ औषधिको भरमा बाच्नु पर्दा अधिकांश मानव जीवनलाई आरामले बाच्नै गाह्रो पारेको छ । बेमौसमी रुघाँखोकी देखि अन्य रोग बढ्नु पनि जलवायुकै असर हो भनेर बिज्ञहरुले औल्याएकाछन् । मौसममा पानी नपरी बेमौसममा पानी पर्नु । धुँलो धुँवा र वायुमण्डलमा थुप्रीएको धुलोको कुईरीमण्डले स्वास्थ्यमा असर गरेर मान्छेलाई रोगी बनाई रहेको हुन्छ । आकाश राम्रोसंग नखुल्नु, हिमाल टल्लक टल्केको नदेखिनु, हिमाल चट्टानमा परिणत हुँदै जानु यसका लक्षण हुन् ।

यो सिजनमा हिउँ पर्नु पर्ने हो । मानिसले हिउँ हेरेर मनलाई शितल बनाउनु पर्ने समयमा चैत महिना आएछि मौसममा अदलीबदली भएको छ । अर्थात माघमा पर्नु पर्ने माघे झरी फाट्टफूट्ट रुपमा चैत्रमा पर्न थालेको छ । नेपालमा यो सिजनमा माउन्टेन फ्लाइटका यात्रुहरूलाई सगरमाथा अवलोकन गर्न पाउनु पर्ने थियो । हिउँँले छोपिएका सेता हिमाल हिउँ नपरेर अहिले कालो डाँडा भएको देखन सक्छौ । हिमालयबाट बग्ने नदीहरू सुक्न थालेकाछन् । मरुभूमीकरणले अकल्पनीय विपत्ति आउने खतरा बढ्दै गएको छ । हिमनदीहरू सुक्दै जाँदा नेपाल मात्रै नभएर छिमेकी मुलुकका बासिन्दासमेत प्रभावित हुने देखिन्छ ।

जलवायु परिवर्तन एउटा विश्वव्यापी समस्याको रुपमा देखा परेको छ । औद्योगिकीकरण अनियन्त्रित रूपमा बढ्दै गएमा र प्राकृतिक स्रोतहरूमाथि दोहन बढ्दै गएमा यसले मानव जीवनमा प्रभावित पार्दे जाने छ । प्रकृतिले मानवलाई आफ्नै भाषामा चेतावनी दिई रहेको भान गराउछ । जलवायु परिवर्तन र यसको परिणाम साँझा रुपमा भोग्नु पर्ने देखिन्छ । वातावरण परिवर्तनले हाम्रो वरिपरिको वातावरणलाई मात्रै चुनौती दिँदैन । हाम्रो अस्तित्वलाई नै धरापमा पारेको छ ।

कुनै पनि सरकारले योजनाहरूमा वातावरणलाई केन्द्रित गरेको पाईदैन । विगतमा हामीले हेर्दा, सुन्दा वा पढ्दा जलवायु परिवर्तनले निम्त्याउने लक्षणहरूको अनुमान औँल्याउँथ्यौं र अनुमान लगाउन सक्थ्यौं भने आजको दिनमा आउँदा हामीले सर्वत्र त्यस्ता लक्षण देख्न पाउछौँ । त्यसमाथि पनि नेपालको विविध जलवायुको कारण विश्वव्यापी रूपमा जलवायु परिवर्तनको जोखिममा नेपाल चौथो स्थानमा पर्दछ ।

नेपालमा असमान भूभाग र क्षेत्रीय मौसम प्रणालीहरूद्वारा सञ्चालित यहाँ अत्यन्त विविध र जटिल हावापानी पाइन्छ, विभिन्न सामाजिक–आर्थिक, भौतिक, भौगोलिक र राजनीतिक अवस्थाका कारण, नेपाल जलवायु परिवर्तनको असरबाट सबैभन्दा बढी जोखिममा परेको देशको सूचीमा परेको छ । सानो जग्गा, सीमित सिँचाइ उपलब्धता, कम आय स्तर, सीमित संस्थागत क्षमता र जलवायु–संवेदनशील प्राकृतिक स्रोतहरूमा कृषिको बढी निर्भरता भएका सीमान्त किसानहरूको ठूलो अनुपातले जोखिमको स्तर बढाउँछ ।

कुनै बेला हरियो वन नेपालको धन भनेर चिनिने देशमा अहिले इच्छित बाली उत्पादन र पशुधन उत्पादनमा समस्या देखिरहेको छ । अतिवृष्टि र अनावृष्टि जस्ता विपत्तिले ठाउँ–ठाउँमा पहिरो गइरहेको छ र उर्वर हरिया बालीनालीलाई सुख्खा गहिरा दरारले प्रतिस्थापन गरिरहेका छन् ।
कृषि क्षेत्रमा बाढीको उच्च जोखिम, माटोको क्षरणमा वृद्धि र कीट र रोगहरूको दायरा÷प्रचलनमा हुने परिवर्तनहरूसहित अन्य प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम अत्यधिक बढेर गएको छ । हरिया पहाड अनियन्त्रित वन विनाश, औद्योगिकीकरण, आधुनिकीकरण, सहरीकरण र मानव बस्तीले गर्दा हराउँदै गएका छन् ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तनले विशेष गरी जलवायु संवेदनशील संक्रामक रोगहरूबाट जनावरहरूको मृत्युदर र विकृति बढाइरहेको छ । बढ्दो तापक्रम र सापेक्षिक आर्द्रताले पनि दाना सामग्रीमा अफलाटोक्सिनको संक्रमण उच्च रहने हुनाले जनावरहरूमा विषाक्तताको जोखिम बढाउँछ । संक्षेपमा भन्नुपर्दा जलवायु परिवर्तनका कारण नेपाली कृषकहरूले पशुपन्छी उत्पादनबाट घाटा बेहोर्नुपरेको विडम्बना देखिन्छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालले ग्लेसियर लेक आउटबर्स्ट बाढी को बढ्दो खतराको सामना गरिरहेको छ । नेपालमा एक हजारभन्दा बढी हिमनदी रहेको विश्वास छ । फोक्सुण्डो ताल, च्छो रोल्पा, चाम्लाङ उत्तरी सो, चाम्लाङ दक्षिण लुम्डिङ सो जस्ता हिमनदी तालहरू पघ्लीएर बाढी–पहिरोको जोखिम निम्त्याउन सक्छन । नदी–नालालाई जोगाउनु हाम्रा लागि अत्यावश्यक भइसकेको छ किनकी टल्किने हिमालमा हिउँ नपरेर पुरानो चमक रहेन ।

विश्वभर दूषित र गुणस्तरहीन हावाको सूचीमा काठमाडौँ पनि परेको छ । नेपालमा भित्री र बाहिरी वायु प्रदूषकबाट हुने मृत्यु दर बढेको छ । जुन नेपालमा हृदय रोगका कारण मृत्यु दरपछि दोस्रो उच्च हो । दुषित पानीको सेवनका कारण पैदा हुने पानीजन्य रोगहरू जस्तै कोलेरा, झाडा–पखाला, टाइफाइड, आदिको संक्रमण तीव्र रूपमा फैलिन सक्छ ।

मानिसमा मात्रै सीमित नभएर यसको परिणाम वन्यजन्तु र वनस्पतिमा पनि देखिन्छ । जलवायु परिवर्तनले स्व–सन्तुलित परिस्थितिकीय–पद्दतिमा असन्तुलन ल्याउने हुँदा त्यस पद्धतिमा निर्भर विशेष जात–जातिका वन्यजन्तु र वनस्पतिको अभिवृद्धिमा अवरोध आउनुका साथसाथै लोप हुँदै ति जाति–प्रजातिको सर्वनाश हुन सक्ने चेतावनी नजिकिँदै गएको छ ।

हिमाल अहिले काला चट्टान हुन पुगे । पन्ना जस्ता पहाड अहिले नाङ्गो झार हुन पुगे । वास्तविकतामा मानव जाति यही पारिस्थिति पद्धति र प्रणालीको अभिन्न भाग हौँ जसको वरिपरिको पर्यावरणसँग अन्योन्यास्रित सम्बन्ध छ । पृथ्वीले अबको एक दशक भित्रमा नै गम्भीर विश्वव्यापी तापक्रमको सीमा पार गर्ने बिज्ञहरुको आंकलन छ । करोडौंको कोष, विशाल परिवर्तन र विश्वव्यापी सहकार्य हुने हो भने यसलाई सुरक्षित तहसम्म ल्याउन सकिन्छ ।

नेपालले जलवायु परिवर्तनलाई मध्यनजर गर्दै वातावरणसम्बन्धी राष्ट्रिय नीति तथा प्राथमिकता निर्धारण गरेर एउटा छुट्टै मन्त्रालय, मन्त्रि, नीति, नियम, विनियम, कोषको व्यवस्था गर्नु अपरिहार्य देखिन्छ । यसरी पर्यावरण र वातावरण विभाग छुटट्याउने र त्यहाँ तालिम, बिजारोपण, जन–चेतना फैल्याउने जस्ता कार्यक्रमहरू नियमित राख्नु पर्ने देखिन्छ ।

नेपालमा मुख्य रूपमा जलवायु परिवर्तनका परिणामलाई प्रतिक्रियात्मक ढंगले भन्दा पनि सक्रिय र जोखिम न्यूनीकरणका दृष्टिले वर्तमानका महत्वपूर्ण कार्यक्रम हरूको परिवर्तन र अनुगमनको आवश्यकता छ । जलवायु परिवर्तनशीलतालाई मुख्यप्रवाह गरेर राष्ट्रिय नीति र योजना प्रक्रियामा ल्याउने काम नेपालले अझै हासिल गर्न बाँकी नै छ ।

हिमालय क्षेत्रका अद्वितीय सांस्कृतिक र वातावरणीय विविधतालाई सम्बोधन गर्ने विकास प्रतिक्रियाहरूलाई प्रतिस्थापन गर्दै आएका आधुनिक परिवर्तनहरूले यस क्षेत्रको दीर्घकालीन दिगोपनको न्यूनीकरण गर्दै थप जोखिमयुक्त तुल्याउँछ । त्यसकारण हिमाली क्षेत्रका लागि लामो–अवधि र दिगो विकासका नीतिहरू परिमार्जन गर्न नेपाल सरकारले त्यहाँका स्थानीय वासिन्दाहरूसँग सहकार्य गर्दै मौलिक र साँंस्कृतिक विविधतालाई जोगाउनु पर्छ ।

जलवायु परिवर्तनको बारेमा सचेतना र कार्यशालाहरू, बैठकहरू, र गतिविधिहरू जहाँ अनुकूलन विकल्पहरूको पहिचान सञ्चालन गरिन्छ त्यहाँ समुदायहरूको प्रत्यक्ष संलग्नता हुनु आवश्यक छ । स्थानीय समस्या, स्थालाकृति, तथ्यांक, स्थानिक रोग, स्थानिक वनस्पति र वन्यजन्तु आदि सबैको सम्बोधन गरेर एकाई तहबाट वातावरण संरक्षण गरेमा मात्रै समग्र रूपमा विकास अनुकुल छ ।

नेपालको हिमाली भेगमा एउटा राष्ट्रिय आपतकालीन हेल्पलाइन पनि स्थापना गर्न पहल गर्नु पर्ने देखिन्छ । हिमनदी पग्लेर आउन सक्ने पहिरोको जोखिमबाट बच्नका लागि स्थानीय समुदायमा यस्ता बुथहरू स्थापना गर्नु राष्ट्रिय नीतिबाट निर्देशित हुनु पर्छ । नेपालले आफ्नो वातारण जोगाउने प्रयासले विश्व समाजको सामु एउटा ज्वलन्त उदाहरणको रूपमा प्रतिपादित गर्न सक्नु पर्छ । वातावरण संरक्षणमा सहकार्य र सहयोग गर्नका निमित्त विश्व समाजले प्रोत्साहन गर्न सक्नु पर्छ ।

 

आइतवार, १९ चैत्र, २०७९ गते

Comments

सम्बन्धित खवर

लोकप्रिय

धेरै पढिएको

संघर्षशिल युथ क्लबको दास्रो अधिवेशन सम्पन्न, अध्यक्षमा डुबा भोटे

किमाथांका नाका खोल्न परराष्ट्र मन्त्री साउदसँग सांसद दिपक खड्काको माग

चुनौतिसंगै लाक्पा शेर्पा अर्को कीर्तिमान राख्न सातौ पटक मकालु हिमालको आरोहणमा

संखुवासभाका अन्तराष्ट्रिय पदक विजेता नेपाली धावक निमेश गुरुङ सम्ममानित

संखुवासभाको मकालु महोत्सवमा को को भए सम्मानित

राबा बैकको लोगोसंगै कार्यकारी प्रमुख किरण श्रेष्ठको तस्वीरले चुम्यो अफ्रिकाको चुचुरो

बर्दिवासको घाम बोलको गितमा गायक वाङछिरीङ भोटियाको अर्को सफलता

आठ पटक सगरमाथा चढेका ज्याम्चाङ भोटेले हिमालबारे कीन भने यस्तो !

अन्तरपालिका स्तरिय फुटसल प्रतियोगिताको उपाधि धर्मदेबीलाई

किमांथाका नाका यहि सेप्टेम्बरबाट खुल्ने अध्यक्ष वाङछेदर भोटेको खुलासा