आरआरएनको सहयोगले बदलिएको दोलखाको झुले र मृगे गाउँको कृषकको जीवनस्तर

दोलखाको तामाकोशी गाउँपालिका हो यो । हेर्दे रहर लाग्दो लह लह हरियाली तरकारीबाली । उराठीलो मरुभूमि झै देखिने जमिनमा कसरी हरियाली सम्भव भयो ? तामाकोशीको झुले गाउँ यसरी हरियालीमा परिणत होला भन्ने यहाँका बुढापाकालाई पनि विश्वास थिएन् । तर, सुख्खा यो ठाउँ यसरी हरियालीमा परिणत हुँदा यहाँका तरकारी कृषकहरु पनि दंग देखिन्छन् ।

त्यसो त नेपाल ग्रामिण पुनर्निमाण संस्था आरआरएनले यहाँका कृषकरुको कृषि कर्ममा धेरै सघाएपछि उनीहरुको दैनिकी पनि बदलीएको हो ।
त्यसो त गाउँका बारीका पाटाभरी रायोको साग उब्जनी गर्न पनि आरआरएनले नै सिकाएको उनीहरुको भनाई छ । घर अगाडीको जुठेल्नोमा सिमित भएको तरकारीखेती यसरी घर तल तलका बारीका पाटासम्म पुगेको छ ।

साग टिप्न भ्याई नभ्याई हुन्छ उनीहरुलाई । बजारसम्म नपु¥याउदै बिकीसक्छ । बाकी करेसाबारीमा रहेको सागबाट गुन्द्रुक बनाएर बेच्न पाउँदा उत्पादन गरेको बस्तु खेर नजाने र थप आम्दानी गर्न पाउँदा उनीहरु दंग नै देखिन्छन् । यति खेर उनीहरुलाई सीमी, बोडी, भिन्डी, गट्टा, काक्रा र फर्सी टिप्न भ्याईनभ्याई छ । सडक सञ्जालले जोडिएपछि बारीमै किन्न आईपुग्दा उनीहरुको आयआर्जनको गतिलो बाटो बनेको छ ।

गाउँका कृषकहरुकालागि आरआरएनले बितरण गरेको बिउ आलु झुले गाउँका कृषकको खेतबारीमा लहलह हुँदा कृषकको मन कम्ति प्रफुल्लीत छैन् । मेहनत र पसीना आफ्नै बारीमा बगाउन सके मनग्य आम्दानी हुने भन्दै अहिले पदमकुमारी र हिराबहादुर तामाङको जोडीलाई यहि आलुखेतीले खुशी दिएको छ । टर्नेलभित्र सुरक्षित रुपमा नर्सरी राखिएको छ ।

कोभि, खोर्सानी, टमाटर कीबीलगायतका बिरुवा बिक्री हुँदा थप आम्दानी त भएकै छ ,बेर्नाले छिमेकीहरुलाई पनि तरकारी खेती गर्न सीकाएको छ । बिहान बेलुकी घरमै सागसब्जी टिप्न पाउँदा र यसरी ताजा आलु उखेल्न पाउँदा आम्दानी र बचतले उनीहरुको जीवनस्तर बदलिएको छ ।

उन्नत बीउबिजन र रैथाने बिउँ बिजनको संरक्षण गर्न पनि अहिले कृषकहरुले सीकी सकेकाछन् । गाउँमै बिउबिजन केन्द्र खोलिए पछि तरकारी कृषकहरुलाई सजिलो भएको छ । उत्पादन भएको बिउबिजन गाउँमै बिक्रि पनि हुने र रैथाने बिउको संरक्षण पनि हुने । जसले गर्दा गाउँलाई कृषिमा आफै आत्म निर्भर हुन सिकाएको मात्र छैन, यसले सबै कृषकहरुमा अनुभव आदानप्रदान, आयआर्जन, सिप बिकास, आत्मर्निभर, मेलमिलाप र एकताको सन्देश पनि दिएको छ ।

तामाकोशी गाउँपालिका–२ को झुले गाउँमा गठन भएको लालिगुराँस आमासमूहको सकृयता कृषि र पशुपालनमा उत्तिकै छ । यहि समुहकी सदस्य जमुना तामाङलाई गोठभरी थलामा भएका गाईबस्तुको स्याहार सुसार गर्न भ्याईनम्याई देखिन्छ । थला भरी गाईबस्तु, पाडापाडी, बाख्रा,खसीभएपछि सधै काम नभएर बरालिने उन्का श्रीमान शुभराज तामाङको दत्तचित्त पनि यसैमा छ ।

ग्रामीण पुनर्निमार्ण संस्था आरआरनले अनुदानमा दिएका यी गाईको दुध दुनु र दुध डेरीसम्म पु¥याएर आय आर्जनको भरपर्दो बाटो उन्ले पहिल्याएकाछन् । जान्नेलाई श्रीखण्ड नजान्नेलाई खुर्पाको बिड भन्ने उखानलाई यी शुभराजले चरितार्थ गरी दिएकाछन् । एक माउँगाई किन्न र पाल्न नसकेका उन्कालागि ६ –६ माउँगाई आफ्नो गोठमा यसरी पाल्न पाउनु सपना जस्तै थियो । ६ माउँ गाईको दूःध दुहुनु र डेरीसम्म पु¥याउदा उन्को अािर्थक आय आर्जनमा तेब्बरले बृद्धि भएको छ । घर अगाडीको करेसाबारीभरी लगाएको सागसब्जी, लसुन, प्याज लहलह छन् । केराउ, किबी र अन्य तरकारीबालीमा लगाउनकोलागि रासयनीक र युरीयामल उन्ले किन्न छाडेकाछन् । घरमै तयार भएको गाईबस्तुको मलमुत्रसंकलन गरेर हालेको मलबाट उन्ले माटोको उर्वराशक्ति मात्र बढाएका छैनन, उत्पादनमा तेब्बर बृद्धि गरेकाछन् ।

गाईपालक कृषकहरुलाई लक्षीत गरेर आरआरएनले गाउँको शिरानमा दुग्ध संकलन केन्द्रसमेत खोलिदिएपछि कृषकहरु बढी उत्साहित भएकाहुन् । गाउँकै पाइक पर्ने ठाउँ खरिढुंगामा संकलन केन्द्र खोलेपछि कृषकहरुले पहिलाको जस्तो दुःध बिक्रि नभए हैरानी खेप्नु परेको छैन् । उनीहरुले उत्पादन गरेको दुःध डेरीले कीनीदिने भएपछि गाउँभरिकका गाईपालक कृषकहरुलाई यसले गाईपालनमा उर्जा दिएको छ ।

गाईपालनबाट दुःधबेचेर र तरकारीबालीको आम्दानीबाट अहिले उन्ले आफ्ना छोराछोरीलाई काठमाडौको राम्रो कलेजमा पढाई रहेकाछन् । यसकारण पनि गाईपालनबाट राम्रो आय आर्जन हुँदा परिवारीक शिक्षा, स्वास्थ्यलगायतका क्षेत्रमा पनि परिर्वतन ल्याएको छ । किनभने आम्दानी नहुँदा छोराछोरीलाई काठमाडौसम्म पु¥याएर पढाउन सकीने अवस्था उन्को थिएन् । अहिले उन्ले घरखर्च कटाएर मासिक ३५ हजार रुपैया भन्दा बढी बचत गर्न थालेकाछन् । त्यसो त आरआरएनले पशुुपालक कृषककालागि गाई, बाख्रामात्र अनुदान दिएको छैन । अनुदानमा दिएका गाईबाख्रा बिरामी हुँदा स्वास्थ्य उपचार गर्नेकोलागि भेटनरी अर्थात औषधि उपचारको पनि व्यवस्था मिलाएको छ ।

पशुपालक कृषककालागि गोठ सुधार कार्यक्रम पनि निकै फलदायी भएको छ । अझ बाख्रापालक कृषककालागि त गोठ सुधार बरादन नै भएको देखिन्छ । एउटै खोरमा जथाभावि बाख्रा राख्दा मलमुत्रले हिलाम्मे हुने, ठुलोले सानोलाई हान्दा बाख्रा तुहाँउने, पाठापाठी जिङ्ग्राउने फोहोर हुदाँ उपिया जुम्रा पर्ने समस्याले कृषकहरु हैरान भएका थिए । तर, अहिले त्यो समस्या छैन । नेपाल ग्रामीण पुनर्निमार्ण संस्था आरआरएनको अनुदानमा बाख्रापालक कृषकहरुले बाख्राको खोर सुधार्न पाउँदा निकै फाईदा भएको महशुस गरेकाछन् । बाख्राको खोर पनि टिलीक्क टल्केको च्यादरले छाईएको छ । माउबाख्रा, खसीबोका, पाठापाठीलाई छुट्टा छुट्टै कोठामा राख्दा बाख्रापालन फस्टाएको झुलेका कृषक मनोज कार्कीको अनुभव छ ।

दोलखाको चरिकोटबाट तीन घण्टाको कच्चीबाटो छिचोलेर पुग्न सकीने दुरदराजका गाउँमा नेपाल ग्रामीण पुनर्निमाण संस्था आरआरएनले स्थानीयवासीन्दालाई सिपबिकास र चेतनाबिस्तारमा सघाएको छ । हातमा सिप भए मेहनत गरेर आयआर्जन गर्नसकीने रहेछ भन्ने शिक्षा छाडेको छ । अहिले गाउँमा सिंचाईको व्यवस्थापन हुँदा यहाँका सुख्खा टारहरु तरकारीबालीले हरियाली देखिन्छन् । बैतेश्वर गाउँपालिकाको यो गाउँको सिरानमा यसरी सिंचाईकोलागि आरआरएनले ट्याङ्कीको व्यवस्थापन गरीदिएपछी यी टारहरुमा हरियाली छाउन सुरु गरेको हो ।

सुकौरे डाडाँमा यसरी तरकारी लगाउला र यसरी टिपौला भन्ने न पूर्णदेवी तामाङ्ले सोचेकी थिइन नत टार भिजाउला भन्ने गोपाल तामाङले नै सोचेका थिए ? उजाड मरुभूमि झै देखिने डाडोमा सिंचाई पुग्दा कस्को पो मन प्रफुल्लीत नहोला र ? आरआरएनको यो सहयोगबाट यो ठाउँ स्वर्ग झै भएको उनीहरुको मनमा छ ।

दोलखाको यो झुले र मृगे गाउँका कृषकहरुको किबी खेतीले कर्म नै बदलीदिएको छ । किबी के हो भन्ने नामै नसुनेका यहाँका कृषकहरुको बारीमा अहिले लह लह किबी फूलेको देख्दा उनीहरु आफै दंग छन् । आरआरएनले माटोको अध्ययनसंगै किबीका बिरुवा अनुदानमा उपलब्ध गराएपछि यहाँका कृषकले किबिको व्यवसायीक खेती गर्न थालेकाहुन् । मकै,कोदो,गहुँ लगाउने र बाजो जमिनमा थाक्रा लगाएर किबी खेती गर्न थालिएको हो । त्यसो त किबि फलको बजार राम्रो र चाडै आयआजर्न गर्न सकीने भेउ पाएपछि यहाँका किसानहरुले मृगे गाउँलाई किबी जोन क्षेत्र नै बनाउने निर्क्यौलमा पनि पुगेकाछन् ।

अत्यन्त दुर्गम क्षेत्र र तामाङ समुदायको बसोबास रहेको गाउँका कृषहरुको आर्थिक अवस्थमा पनि बिस्तारै परिर्वतन आउन थालेको छ । समुहको बैंठक बस्ने र आपसी छलफल गरेर निष्कर्शमा पुग्ने बानी अन्य समुदायकोलागि पनि सिकाई भएको छ । गाउँको सिरानमा बैठक र समुदायको छलफलकालागि पनि आरआरएनले सामुदायिक भवन निर्माण गरीदिएको छ । जसले गर्दा कस्को घरमा बैठक गर्ने भन्ने समस्या अहिले छैन् । उन्नत बीउबिजन र रैथाने बिउँ बिजनको संरक्षण गर्न पनि आरआरएनले सिकाएको छ ।

गाउँमै बिउबिजन केन्द्र खोलिए पछि तरकारी कृषकहरुलाई सजिलो भएको छ । उत्पादन भएको बिउबिजन गाउँमै बिक्रि पनि हुने र रैथाने बिउको संरक्षण पनि हुने । जसले गर्दा गाउँलाई कृषिमा आत्म निर्भर हुन सिकाएको मात्र छैन, यसले सबै कृषकहरुमा अनुभव आदानप्रदान, आयआर्जन, सिप बिकास, आत्मर्निभर, मेलमिलाप र एकताको सन्देश पनि दिएको छ ।